آنالیز آلودگی سرب در زاهدان

۱. مقدمه

زاهدان، مرکز استان سیستان و بلوچستان، شهری با شرایط اقلیمی گرم و خشک، جمعیت رو به رشد و فعالیت‌های صنعتی و معدنی محدود اما پراکنده است. با وجود آنکه زاهدان نسبت به کلان‌شهرهای صنعتی ایران میزان صنعتی‌بودن کمتری دارد، آلودگی سرب (Pb) در برخی مناطق شهری و روستایی به دلیل منابع متعدد انسانی و طبیعی، مسئله‌ای جدی برای سلامت عمومی محسوب می‌شود.

سرب، فلزی سنگین با قابلیت تجمع طولانی در خاک، آب و هوا است. این فلز می‌تواند وارد زنجیره غذایی شود و تأثیرات نوروتوکسیک و سیستمیک بر کودکان، زنان باردار و بزرگسالان ایجاد کند. با توجه به محدود بودن مطالعات جامع در منطقه سیستان و بلوچستان، بررسی وضعیت سرب در زاهدان اهمیت بالایی دارد.

۲. منابع بالقوه سرب در زاهدان

1. صنایع و کارگاه‌های کوچک:

   • واحدهای ریخته‌گری، جوشکاری و فلزکاری پراکنده در حاشیه شهری.

   • کارگاه‌های باتری‌سازی و تعمیرگاهی نیز منبع بالقوه ورود Pb به خاک و هوا هستند.

2. ترافیک شهری:

   • مسیرهای پرتردد در داخل شهر و جاده‌های مواصلاتی به دیگر شهرهای استان.

   • فرسایش ترمز و لاستیک خودروها و ذرات معلق گردوغبار ناشی از آسفالت فرسوده، باعث انتشار ذرات سرب می‌شوند.

3. فعالیت‌های معدنی اطراف:

   • وجود معادن سرب و روی در نواحی اطراف زاهدان، احتمال نفوذ ذرات معلق به مناطق شهری را افزایش می‌دهد.

4. پساب و دفن پسماند:

   • پساب کارگاه‌های صنعتی و دفن غیرایمن پسماندهای شهری و صنعتی موجب نشت سرب به خاک و آب‌های زیرزمینی می‌شود.

5. کشاورزی و آبیاری:

   • استفاده از آب‌های سطحی و زیرزمینی با غلظت فلزات بالا و کودهای معدنی می‌تواند منبع دیگری برای ورود سرب به خاک و محصولات کشاورزی باشد.

6. منابع طبیعی و زمین‌شیمیایی:

   • در برخی مناطق به‌صورت طبیعی خاک دارای غلظت عناصر فلزی است که با فعالیت‌های انسانی تشدید می‌شود.

۳. مرور شواهد و مطالعات انجام شده

• خاک و گردوغبار شهری: نمونه‌برداری‌ها در مناطق پرتردد و حاشیه صنایع کوچک نشان می‌دهد که غلظت سرب در خاک سطحی برخی نقاط بالاتر از حد استانداردهای جهانی WHO و EPA است.

• آب‌های سطحی و زیرزمینی: نمونه‌برداری‌ها از برخی چاه‌ها و منابع آب سطحی اطراف زاهدان نشان داده که غلظت Pb در نقاط نزدیک به کارگاه‌ها یا محل دفن پسماند افزایش یافته است.

• محصولات کشاورزی: مطالعات محدود کشاورزی نشان می‌دهد که سبزیجات و غلات کشت‌شده در مناطق آلوده می‌توانند سرب را جذب کنند و آن را وارد زنجیره غذایی کنند.

• پایش بالینی: داده‌های مستقیم محدود است؛ با این حال، مطالعات مشابه در سایر شهرهای خشک و نیمه‌صنعتی ایران نشان می‌دهد کودکان و زنان باردار در معرض خطر بالاتر هستند.

۴. جدول مقایسه‌ای مطالعات منتخب در زاهدان

۵. پیامدهای بهداشتی

• کودکان: اختلال در رشد عصبی، کاهش ضریب هوشی، مشکلات یادگیری و رفتاری.

• بزرگسالان: افزایش فشار خون، مشکلات کلیوی و کبدی، خطر بیماری‌های قلبی-عروقی.

• زنان باردار: انتقال Pb به جنین و ایجاد اختلالات رشدی و نقص‌های تولد.

• جمعیت روستایی: مصرف آب و محصولات کشاورزی آلوده می‌تواند سبب مواجهه طولانی‌مدت با سرب شود.

۶. روش پیشنهادی پایش جامع در زاهدان

1. نمونه‌برداری هدفمند: خاک سطحی و عمقی در مناطق پرتردد شهری، صنعتی و کشاورزی.

2. آب و محصولات کشاورزی: پایش آب‌های سطحی، چاه‌ها و سبزیجات، غلات و میوه‌های محلی.

3. آنالیز آزمایشگاهی: استفاده از ICP-MS یا AAS برای تعیین دقیق Pb.

4. پایش بالینی: اندازه‌گیری سرب خون کودکان و زنان باردار مناطق پرخطر.

5. نقشه‌برداری GIS: شناسایی نقاط داغ آلودگی و مناطق با بیشترین خطر.

۷. راهکارهای مدیریتی

• کنترل منابع صنعتی و کارگاهی: نصب فیلترهای تصفیه هوا و پساب در کارگاه‌ها.

• مدیریت ترافیک شهری: بهبود حمل‌ونقل عمومی و کاهش تردد خودروهای فرسوده.

• آموزش کشاورزان و شهروندان: اطلاع‌رسانی درباره شست‌وشوی سبزیجات و کاهش تماس کودکان با خاک آلوده.

• پایش بلندمدت محیطی و بالینی: برنامه مداوم برای پایش خاک، آب، هوا و نمونه‌های بالینی.

• مدیریت پسماند: دفن اصولی پسماند شهری و صنعتی و جلوگیری از نفوذ پساب به محیط.

۸. نتیجه‌گیری

با توجه به شرایط اقلیمی، پراکندگی کارگاه‌های صنعتی، ترافیک شهری و مدیریت محدود پسماند، زاهدان در برخی مناطق با آلودگی سرب مواجه است. پایش منظم، آموزش عمومی و اجرای راهکارهای مدیریتی می‌تواند خطرات سلامت عمومی را کاهش دهد و کیفیت زندگی شهروندان را ارتقا دهد.